2. วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา

ทุติเย อุทฺทิสฺสมาเนติ อาจริเยน อนฺเตวาสิกสฺส วุจฺจมาเน วา สชฺฌายวเสน ปริวตฺติยมาเน วาฯ ขุทฺทานุขุทฺทเกหีติ ขุทฺทเกหิ จ อนุขุทฺทเกหิ จฯ ยาวเทวาติ เตสํ สํวตฺตนมริยาทปริจฺเฉทวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอตานิ หิ เย อุทฺทิสนฺติ วา อุทฺทิสาเปนฺติ วา สชฺฌายนฺติ วา, เตสํ ตาว สํวตฺตนฺติ, ยาว ‘‘กปฺปติ นุ โข, น กปฺปติ นุ โข’’ติ กุกฺกุจฺจวิปฺปฏิสาโร, วิเหสา, วิจิกิจฺฉา มโนวิเลขา จ อุปฺปชฺชนฺติเยวฯ อถ วา ยาวเทวาติ อติสยววตฺถาปนํฯ ตสฺส ‘สํวตฺตนฺตี’ติอิมินา สมฺพนฺโธ, กุกฺกุจฺจาย วิเหสาย วิเลขาย อติวิย สํวตฺตนฺติเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ สิกฺขาปทวิวณฺณเกติ เอวํ สิกฺขาปทานํ วิวณฺณเก ครหเณ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถฯ

สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ วินยวิวณฺณนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺนสฺส วิวณฺณเน ติกทุกฺกฏํ, อุภินฺนมฺปิ อญฺญธมฺมวิวณฺณเน ทุกฺกฏเมวฯ น วิวณฺเณตุกามสฺส, ‘‘อิงฺฆ ตาว สุตฺตนฺเต วา คาถาโย วา อภิธมฺมํ วา ปริยาปุณสฺสุ, ปจฺฉาปิ วินยํ ปริยาปุณิสฺสสี’’ติ ภณโต, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ ครหิตุกามตา จ, อุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก สิกฺขาปทวิวณฺณนญฺจาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติฯ

วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา

ตติเย อนฺวฑฺฒมาสนฺติ อนุปฏิปาฏิยา อทฺธมาเส อทฺธมาเสฯ อุทฺทิสฺสมาเนติ อุโปสถวเสน อุทฺทิสิยมาเนฯ ยญฺจ ตตฺถ อาปตฺติํ อาปนฺโนติ ยํ โส อนาจารํ อาจริตฺวา อญฺญาณเกน อาปนฺนภาวํ ชานาเปตุกาโม เอวมาห, ตสฺมิํ อนาจาเร ยํ อาปตฺติํ อาปนฺโนฯ ตญฺจ ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพติ อญฺญาณเกน อาปนฺนตฺตา โมกฺโข นตฺถิ, ยถา ปน ธมฺโม จ วินโย จ ฐิโต, ตถา ตํ อาปตฺติํ กาเรตพฺโพ, เทสนาคามินิยา เทสาเปตพฺโพ, วุฏฺฐานคามินิยา วุฏฺฐาเปตพฺโพติ อตฺโถฯ อุตฺตริ จสฺส โมโห อาโรเปตพฺโพติ ยถาธมฺมกรณโต จ อุตฺตริ ‘‘ตสฺส เต, อาวุโส’’ติอาทิวจเนหิ นินฺทิตฺวา ตสฺส ปุคฺคลสฺส ญตฺติทุติยกมฺเมน โมโห อาโรเปตพฺโพฯ อิทํ ตสฺมิํ โมหนเก ปาจิตฺติยนฺติ โย เอวํ อาโรปิเต โมเห ปุน โมเหติ, ตสฺมิํ โมหนเก ปุคฺคเล อิทํ ปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํ, น อนาโรปิเต โมเหติ อตฺโถฯ

สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ โมหนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อธมฺมกมฺเม ติกทุกฺกฏํ, อนาโรปิเต โมเห ทุกฺกฏเมวฯ เยน น วิตฺถาเรน สุตํ, อูนกทฺวตฺติกฺขตฺตุํ วา วิตฺถาเรน สุตํ, เย จ น โมเหตุกามา เตสํ, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ โมหาโรปนํ, โมเหตุกามตา, วุตฺตนเยน สุตภาโว, โมหนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติฯ

โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา

จตุตฺเถ ปหารํ ทเทยฺยาติ เอตฺถ ปหริตุกามตาย ปหาเร ทินฺเน สเจปิ มรติ, ปาจิตฺติยเมวฯ

สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ ปหารทานวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ, วิรูปกรณาธิปฺปาเยน ปน อุปสมฺปนฺนสฺสปิ กณฺณาทิจฺเฉทเน ทุกฺกฏเมวฯ เกนจิ วิเหฐิยมานสฺส ปน โมกฺขาธิปฺปายสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ กุปิตตา, น โมกฺขาธิปฺปายตา, อุปสมฺปนฺนสฺส ปหารทานนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ ปฐมปาราชิกสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติฯ

ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ตลสตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา

ปญฺจเม ตลสตฺติกํ อุคฺคิเรยฺยาติ ปหารทานาการํ ทสฺเสนฺโต กายํ วา กายปฺปฏิพทฺธํ วา อุจฺจาเรยฺยฯ เอตฺถ จ อุคฺคิรณปจฺจยา ปาจิตฺติยํฯ สเจ ปน อุคฺคิริตฺวา วิรทฺโธ ปหารํ เทติ, น ปหริตุกามตาย ทินฺนตฺตา ทุกฺกฏเมว, เตน ปหาเรน หตฺถาทีสุ ยํกิญฺจิ ภิชฺชติ, ทุกฺกฏเมวฯ เสสเมตฺถ สพฺพํ ปุริมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

ตลสตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อมูลกสิกฺขาปทวณฺณนา

ฉฏฺเฐ อมูลเกนาติ ทิฏฺฐาทิมูลวิรหิเตนฯ อนุทฺธํเสยฺยาติ โจเทยฺย วา โจทาเปยฺย วาฯ ปาจิตฺติยนฺติ สเจ จุทิตโก ตงฺขณญฺเญว ‘‘โจเทติ ม’’นฺติ ชานาติ, โจทกสฺส ปาจิตฺติยํฯ

สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํสนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, สาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อาจารวิปตฺติยา วา ทิฏฺฐิวิปตฺติยา วา อนุทฺธํสเน ทุกฺกฏํ, อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํฯ ตถาสญฺญิสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ อุปสมฺปนฺนตา, สงฺฆาทิเสสสฺส อมูลกตา, อนุทฺธํสนา, ตงฺขณวิชานนาติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติฯ

อมูลกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สญฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา

สตฺตเม กุกฺกุจฺจํ อุปทเหยฺยาติ ‘‘อูนวีสติวสฺโส ตฺวํ มญฺเญ’’ติอาทีนิ (ปาจิ. 466) ภณนฺโต อุปฺปาเทยฺยฯ เอวํ อญฺญสฺมิํ อุปฺปาทนปจฺจเย อสติ สญฺจิจฺจ อุปฺปาเทนฺตสฺส วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยํฯ

สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ กุกฺกุจฺจอุปฺปาทนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํฯ นอุปฺปาเทตุกามสฺส, เกวลํ หิเตสิตาย ตถา วทนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ อุปสมฺปนฺนตา, อผาสุกามตา , กุกฺกุจฺจุปฺปาทนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ อนนฺตรสทิสาเนวาติฯ

สญฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อุปสฺสุติสิกฺขาปทวณฺณนา

อฏฺฐเม วิวาทาปนฺนานนฺติ ภณฺฑนกลเหหิ วิวฑฺฒิตํ วิวาทาธิกรณํ อาปนฺนานํฯ อุปสฺสุตินฺติ สุติสมีปํ, ยตฺถ ฐตฺวา สกฺกา โหติ เตสํ วจนํ โสตุํ, ตตฺถ ติฏฺเฐยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘ตตฺถ โสสฺสามี’’ติ โจเทตุกามตาย คจฺฉโต ปเท ปเท ทุกฺกฏํ, ตุริตคมเนปิ โอหียมาเนปิ เอเสว นโยฯ ยตฺถ ปน ฐิโต สุณาติ, ตตฺถ ฐิตสฺส ปาจิตฺติยํ, อตฺตโน ฐิโตกาสํ อาคนฺตฺวา เตสุ มนฺตยมาเนสุปิ อุกฺกาสิตฺวา, ‘‘อหํ เอตฺถา’’ติ วา วตฺวา ชานาเปตพฺพํ, เอวํ อกโรนฺตสฺสาปิ สวเน ปาจิตฺติยเมวฯ

สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ อุปสฺสุติฏฺฐานวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ, ‘‘อิเมสํ สุตฺวา โอรมิสฺสามิ วิรมิสฺสามิ วูปสมิสฺสามิ อตฺตานํ ปริโมเจสฺสามี’’ติ (ปาจิ. 473) คจฺฉโต, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ อุปสมฺปนฺนตา, โจทนาธิปฺปาโย, สวนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ เถยฺยสตฺถสมุฏฺฐานํ อิทํ ปน สิยา กิริยํ, สิยา อกิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติฯ

อุปสฺสุติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. กมฺมปฺปฏิพาหนสิกฺขาปทวณฺณนา

นวเม ธมฺมิกานํ กมฺมานนฺติ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน กตานํ อปโลกนกมฺมํ ญตฺติกมฺมํ ญตฺติทุติยกมฺมํ ญตฺติจตุตฺถกมฺมนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ กมฺมานํฯ ตตฺรายํ สงฺเขปโต กมฺมวินิจฺฉโย – ตตฺร อปโลกนกมฺมํ นาม สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา ตํ ตํ วตฺถุํ กิตฺเตตฺวา ‘‘รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวา กตฺตพฺพํ กมฺมํ วุจฺจติฯ สมคฺคสฺเสว ปน สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ญตฺติยา กตฺตพฺพํ กมฺมํ ญตฺติกมฺมํ นามฯ เอกาย ญตฺติยา เจว อนุสฺสาวนาย จ กตฺตพฺพํ กมฺมํ ญตฺติทุติยกมฺมํ นามฯ เอกาย ปน ญตฺติยา ตีหิ จ อนุสฺสาวนาหิ กตฺตพฺพํ กมฺมํ ญตฺติจตุตฺถกมฺมํ นามฯ

เตสุ อปโลกนกมฺมํ (ปริ. 496; ปริ. อฏฺฐ. 495-496) ปญฺจ ฐานานิ คจฺฉติ โอสารณํ นิสฺสารณํ ภณฺฑุกมฺมํ พฺรหฺมทณฺฑํ กมฺมลกฺขณนฺติฯ ตตฺถ กณฺฏกสามเณรสฺส นาสนา วิย นิสฺสารณา, ตาทิสํเยว สมฺมาวตฺตนฺตํ ทิสฺวา ปเวสนา ‘โอสารณา’ติ เวทิตพฺพาฯ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส เกสจฺเฉทนาปุจฺฉนํ ภณฺฑุกมฺมํ (มหาว. 98) นามฯ มุขรสฺส ภิกฺขุโน ภิกฺขู ทุรุตฺตวจเนหิ ฆฏฺเฏนฺตสฺส ‘‘อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ มุขโร ภิกฺขู ทุรุตฺตวจเนหิ ฆฏฺเฏนฺโต วิหรติ, โส ภิกฺขุ ยํ อิจฺเฉยฺย, ตํ วเทยฺย, ภิกฺขูหิ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ เนว วตฺตพฺโพ, น โอวาทานุสาสนิํ กตฺตพฺโพ, น โอวทิตพฺโพ’’ติ ‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต , ปุจฺฉามิ ‘อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน พฺรหฺมทณฺฑสฺส ทานํ รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’ติ, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ ‘อิตฺถนฺนามสฺส, ภนฺเต, ภิกฺขุโน พฺรหฺมทณฺฑสฺส ทานํ รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’’ติ เอวํ กตฺตพฺพํ กมฺมํ พฺรหฺมทณฺฑํ (จูฬว. 445) นามฯ ยํ ปน ภควตา ภิกฺขุนีนํ อูรุํ วิวริตฺวา ทสฺสนาทิวตฺถูสุ ‘‘อวนฺทิโย โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภิกฺขุนิสงฺเฆน กาตพฺโพ’’ติ (จูฬว. 411) เอวํ อวนฺทิยกมฺมํ อนุญฺญาตํ, ยํ ภิกฺขุนีหิ ‘‘อยฺเย, อสุโก นาม อยฺโย ภิกฺขุนีนํ อปฺปสาทนียํ ทสฺเสติ, เอตสฺส อยฺยสฺส อวนฺทิยกรณํ ‘รุจฺจติ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺสา’’’ติ เอวํ อุปสฺสเย นิสินฺนาเหว ภิกฺขุนีหิ กตฺตพฺพํ, เอวรูปํ กมฺมํ ยสฺมา ตสฺส กมฺมํเยว ลกฺขณํ น โอสารณาทีนิ, ตสฺมา กมฺมลกฺขณนฺติ วุจฺจติฯ อิทญฺจ กมฺมลกฺขณํ นาม ภิกฺขุนิมูลกํ ปญฺญตฺตํ, อปิจ ภิกฺขูนมฺปิ ลพฺภติ, ตสฺมา ภิกฺขูหิปิ อจฺฉินฺนจีวรกาทีนํ จีวราทีนิ วา เทนฺเตหิ, ปริภุญฺชิตพฺพานิ อปเนตพฺพานิปิ วตฺถูนิ ปริภุญฺชนฺเตหิ วา, อปเนนฺเตหิ วา, ตถารูปํ วา ธมฺมิกํ กติกํ กโรนฺเตหิ ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวา อปโลกนกมฺมํ กาตพฺพํ, สพฺพญฺเหตํ กมฺมลกฺขณเมว ปวิสติ, อิติ อปโลกนกมฺมํ ปญฺจ ฐานานิ คจฺฉติฯ

ญตฺติกมฺมํ ปน นว ฐานานิ คจฺฉติ โอสารณํ นิสฺสารณํ อุโปสถํ ปวารณํ สมฺมุติํ ทานํ ปฏิคฺคหํ ปจฺจุกฺกฑฺฒนํ กมฺมลกฺขณนฺติฯ

ตตฺถ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามสฺส อายสฺมโต อุปสมฺปทาเปกฺโข, อนุสิฏฺโฐ โส มยา, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนาโม อาคจฺเฉยฺย , ‘อาคจฺฉาหี’ติ วตฺตพฺโพ’’ติ (มหาว. 126) เอวํ อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส โอสารณา โอสารณา นามฯ ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ ธมฺมกถิโก, อิมสฺส เนว สุตฺตํ อาคจฺฉติ, โน สุตฺตวิภงฺโค, โส อตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา พฺยญฺชนจฺฉายาย อตฺถํ ปฏิพาหติ, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ วุฏฺฐาเปตฺวา อวเสสา อิมํ อธิกรณํ วูปสเมยฺยามา’’ติ เอวํ อุพฺภาหิกวินิจฺฉเย (จูฬว. 233) ธมฺมกถิกสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสารณา นิสฺสารณา นามฯ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อชฺชุโปสโถ…เป.… อุโปสถํ กเรยฺยา’’ติ เอวํ อุโปสถกมฺมวเสน ฐปิตา ญตฺติ อุโปสโถ นามฯ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ (มหาว. 210) เอวํ ปวารณากมฺมวเสน ฐปิตา ญตฺติ ปวารณา นามฯ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามํ อนุสาเสยฺย’’นฺติ, ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามํ อนุสาเสยฺยา’’ติ (มหาว. 126) เอวํ อตฺตานํ วา ปรํ วา สมฺมนฺนิตุํ ฐปิตา ญตฺติ สมฺมุติ นามฯ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสคฺคิยํ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺฐํ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทเทยฺยา’’ติ (ปารา. 464) เอวํ นิสฺสฏฺฐจีวรปตฺตาทีนํ ทานํ ทานํ นามฯ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ อาปตฺติํ สรติ วิวรติ อุตฺตานิํ กโรติ เทเสติ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ, เตน วตฺตพฺโพ ‘ปสฺสสี’ติ, ‘อาม, ปสฺสามี’ติ, ‘‘อายติํ สํวเรยฺยาสี’’ติ (จูฬว. 239) เอวํ อาปตฺติปฺปฏิคฺคโห ปฏิคฺคโห นามฯ ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา อาวาสิกา, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อิทานิ อุโปสถํ กเรยฺยาม, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยาม, อาคเม กาเล ปวาเรยฺยามา’’ติ (มหาว. 240) เอวํ กตปฺปวารณปฺปจฺจุกฺกฑฺฒนา ปจฺจุกฺกฑฺฒนา นามฯ ติณวตฺตารกสมเถ (จูฬว. 212) สพฺพสงฺคาหิกญตฺติ, เอเกกสฺมิํ ปกฺเข เอเกกา ญตฺติ จาติ ติสฺโสปิ ญตฺติโย กมฺมลกฺขณํ นามฯ อิติ ญตฺติกมฺมํ นว ฐานานิ คจฺฉติฯ

ญตฺติทุติยกมฺมํ สตฺต ฐานานิ คจฺฉติ โอสารณํ นิสฺสารณํ สมฺมุติํ ทานํ อุทฺธารํ เทสนํ กมฺมลกฺขณนฺติฯ ตตฺถ ภิกฺขูนํ อลาภาย ปริสกฺกนาทิเกหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส อุปาสกสฺส สงฺเฆน อสมฺโภคกรณตฺถํ ปตฺตนิกฺกุชฺชนวเสน นิสฺสารณา นิสฺสารณา นามฯ ตสฺเสว สมฺมาวตฺตนฺตสฺส ปตฺตุกฺกุชฺชนวเสน โอสารณา จ เวทิตพฺพา, สา ขุทฺทกกฺขนฺธเก วฑฺฒลิจฺฉวิวตฺถุสฺมิํ (จูฬว. 265-266) วุตฺตาฯ สีมาสมฺมุติ ติจีวเรน อวิปฺปวาสสมฺมุติสนฺถตสมฺมุติภตฺตุทฺเทสกเสนาสนคฺคาหาปกภณฺฑาคาริกจีวรปฺปฏิคฺคาหกยาคุภาชกผลภาชกขชฺชภาชกอปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกสาฏิยคฺคาหปกปตฺตคฺคาหาปกอารามิกเปสกสามเณรเปสกสมฺมุตีติ เอตาสํ สมฺมุตีนํ วเสน สมฺมุติ เวทิตพฺพาฯ กถินจีวรมตกจีวรทานวเสน ทานํ เวทิตพฺพํฯ กถินุทฺธารวเสน อุทฺธาโร เวทิตพฺโพฯ กุฏิวตฺถุวิหารวตฺถุเทสนาวเสน เทสนา เวทิตพฺพาฯ ยา ปน ติณวตฺถารกสมเถ (จูฬว. 212 อาทโย) เอกสฺมิํ ปกฺเข เอกา, เอกสฺมิํ ปกฺเข เอกาติ ทฺเว ญตฺติทุติยกมฺมวาจา วุตฺตา, ยา จ โมหาโรปนาทีสุ กมฺมวาจา (ปาจิ. 446) วุตฺตา, ตาสํ วเสน กมฺมลกฺขณํ เวทิตพฺพํ, อิติ ญตฺติทุติยกมฺมํ สตฺต ฐานานิ คจฺฉติฯ

ญตฺติจตุตฺถกมฺมมฺปิ สตฺเตว ฐานานิ คจฺฉติ โอสารณํ นิสฺสารณํ สมฺมุติํ ทานํ นิคฺคหํ สมนุภาสนํ กมฺมลกฺขณนฺติฯ ตตฺถ ตชฺชนียกมฺมาทีนํ (จูฬว. 1 อาทโย) สตฺตนฺนํ กมฺมานํ วเสน นิสฺสารณา, เตสํเยว กมฺมานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน โอสารณา จ เวทิตพฺพา, ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติวเสน (ปาจิ. 146-147) สมฺมุติ, ปริวาสทาน(จอูฬว. 102) มานตฺตทานวเสน (จูฬว. 105) ทานํ, มูลายปฏิกสฺสนวเสน (จูฬว. 110) นิคฺคโห, อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา , อฏฺฐ ยาวตติยกา, อริฏฺโฐ (ปาจิ. 417), จณฺฑกาฬี (ปาจิ. 709) จาติ อิเม เต ยาวตติยกาติ อิมาสํ เอกาทสนฺนํ สมนุภาสนานํ วเสน สมนุภาสนา, อุปสมฺปทากมฺมอพฺภานกมฺมวเสน กมฺมลกฺขณํ เวทิตพฺพํฯ อิติ ญตฺติจตุตฺถกมฺมํ สตฺต ฐานานิ คจฺฉติฯ

อิเมสุ ปน จตูสุ กมฺเมสุ อปโลกนกมฺมํ อปโลเกตฺวาว กาตพฺพํ, ญตฺติกมฺมาทิวเสน น กาตพฺพํฯ ญตฺติกมฺมมฺปิ เอกํ ญตฺติํ ฐเปตฺวาว กาตพฺพํ, อปโลกนกมฺมาทิวเสน น กาตพฺพํฯ

ญตฺติทุติยกมฺมํ ปน อปโลเกตฺวา กาตพฺพมฺปิ อตฺถิ อกาตพฺพมฺปิ, ตตฺถ สีมาสมฺมุติ สีมาสมูหนนํ (มหาว. 139-140, 144 อาทโย) กถินจีวรทานํ กถินุทฺธาโร กุฏิวตฺถุเทสนา วิหารวตฺถุเทสนาติ อิมานิ ฉ กมฺมานิ ครุกานิ อปโลเกตฺวา กาตุํ น วฏฺฏนฺติ, ญตฺติทุติยกมฺมวาจํ สาเวตฺวาว กาตพฺพานิฯ อวเสสา เตรส สมฺมุติโย เสนาสนคฺคาหาปกมตกจีวรทานสมฺมุติโย จาติ เอตานิ ลหุกมฺมานิ อปโลเกตฺวาปิ กาตุํ วฏฺฏนฺติ, ญตฺติกมฺมาทิวเสน ปน น กาตพฺพาเนวฯ ญตฺติจตุตฺถกมฺมมฺปิ สกลกฺขเณเนว กาตพฺพํ, น เสสกมฺมวเสนฯ เอวํ อตฺตโน อตฺตโน ลกฺขเณเนว วตฺถุญตฺติอนุสฺสาวนาสีมาปริสาสมฺปตฺติยา กตานิ เอตานิ กมฺมานิ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน กตตฺตา ธมฺโม เอเตสุ อตฺถีติ ธมฺมิกานิ นาม โหนฺติ, อิติ เอเตสํ ธมฺมิกานํ กมฺมานํ ฉนฺทํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนธมฺมํ อาปชฺชนฺตสฺส วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยํฯ

สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ ขียนธมฺมาปชฺชนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, อนาณตฺติกํ, ธมฺมกมฺเม เวมติกสฺส, อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญิโน, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํฯ อธมฺมกมฺมสญฺญิสฺส , ‘‘อธมฺเมน วา วคฺเคน วา นกมฺมารหสฺส วา กมฺมํ กโรนฺตี’’ติ ญตฺวา ขียนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ ธมฺมกมฺมตา, ธมฺมกมฺมสญฺญิตา, ฉนฺทํ ทตฺวา ขียนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสาเนว, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติฯ

กมฺมปฺปฏิพาหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ฉนฺทํอทตฺวาคมนสิกฺขาปทวณฺณนา

ทสเม วินิจฺฉยกถายาติ ยาว อาโรจิตํ วตฺถุ อวินิจฺฉิกํ, ญตฺติํ วา ฐเปตฺวา กมฺมวาจา อนิฏฺฐาปิตา, ตาว วินิจฺฉยกถา วตฺตมานา นาม โหติฯ โย ภิกฺขุ เอตสฺมิํ อนฺตเร กมฺมํ โกเปตุกามตาย ปริสาย หตฺถปาสํ วิชหติ, ตสฺส วิชหเน ทุกฺกฏํ, วิชหิเต ปาจิตฺติยํฯ

สาวตฺถิยํ อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ ฉนฺทํ อทตฺวา ปกฺกมนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, อนาณตฺติกํ, ธมฺมกมฺเม เวมติกสฺส, อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญิโน, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํฯ อธมฺมกมฺมสญฺญิสฺส ปน, โย จ ‘‘สงฺฆสฺส ภณฺฑนาทีนิ วา ภวิสฺสนฺติ, อธมฺเมน วา วคฺเคน วา นกมฺมารหสฺส วา กมฺมํ กริสฺสนฺตี’’ติ (ปาจิ. 483) ญตฺวา, คิลาโน วา หุตฺวา, คิลานสฺส วา กรณีเยน, อุจฺจาราทีหิ วา ปีฬิโต, น จ กมฺมํ โกเปตุกาโม ‘‘ปุน ปจฺจาคมิสฺสามี’’ติ คจฺฉติ, ตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ วินิจฺฉยกถาย วตฺตมานตา, ธมฺมกมฺมตา, ธมฺมกมฺมสญฺญิตา, สมานสีมายํ ฐิตตา, สมานสํวาสกตา, โกเปตุกามตาย หตฺถปาสวิชหนนฺติ อิมาเนตฺถ ฉ องฺคานิฯ สมนุภาสนสมุฏฺฐานํ, กิริยากิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติฯ

ฉนฺทํอทตฺวาคมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา

เอกาทสเม สมคฺเคน สงฺเฆนาติ สมานสํวาสเกน สมานสีมายํ ฐิเตน สงฺเฆน สทฺธิํ จีวรํ ทตฺวาฯ ยถาสนฺถุตนฺติ โย โย มิตฺตสนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตวเสน สนฺถุโต, ตสฺส ตสฺสาติ อตฺโถฯ ปาจิตฺติยนฺติ เอวํ สงฺเฆน สทฺธิํ สยเมว เสนาสนปญฺญาปนาทิวเสน สมฺมตสฺส ภิกฺขุโน จีวรํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนฺตสฺส วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยํฯ

ราชคเห ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ จีวรํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, อนาณตฺติกํ, ธมฺมกมฺเม ติกปาจิตฺติยํ, จีวรํ ฐเปตฺวา อญฺญํ วิสฺสชฺชิยเวภงฺคิยํ ปริกฺขารํ ทตฺวา ปจฺฉาขียนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, วิสฺสชฺชิยเวภงฺคิโย นาม ฐเปตฺวา ปญฺจ ครุภณฺฑานิ อวเสโสฯ

ราสิวเสน หิ ปญฺจ ครุภณฺฑานิ วุตฺตานิ, ตตฺถ อาราโม อารามวตฺถูติ เอกํ, วิหาโร วิหารวตฺถูติ ทุติยํ, มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ พิมฺโพหนนฺติ ตติยํ, โลหกุมฺภี โลหภาณกํ โลหวารโก โลหกฏาหํ วาสิ ปรสุ กุฐารี กุทาโล นิขาทนนฺติ จตุตฺถํ, วลฺลิ เวฬุ มุญฺชํ ปพฺพชํ ติณํ มตฺติกา ทารุภณฺฑํ มตฺติกาภณฺฑนฺติ ปญฺจมํฯ เอตานิ หิ ปญฺจ สงฺฆสนฺตกานิ เนว สงฺฆสฺส, น คณปุคฺคลานํ วิสฺสชฺเชตุํ วา วิภชิตุํ วา วฏฺฏนฺติ, วิสฺสชฺชิตวิภตฺตานิปิ สงฺฆิกาเนว โหนฺติฯ ถาวเรน ปน ถาวรํ, อิตเรน จ อกปฺปิเยน มหคฺฆกปฺปิเยน วา อิตรํ สงฺฆสฺส อุปการํ สลฺลกฺเขตฺวา กปฺปิยปริวตฺตเนน ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏติ, วรเสนาสนาทีนํ สํรกฺขณตฺถํ ลามกานิ วิสฺสชฺเชตุํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปริภุญฺชิตุญฺจ วฏฺฏติฯ เอตฺถ จ ปุริเมสุ ตีสุ ราสีสุ อครุภณฺฑํ นาม กิญฺจิ นตฺถิ, จตุตฺเถ โลหกุมฺภี อรญฺชรสณฺฐานํ โลหภาณกํ โลหกฏาหนฺติ อิมานิ ตีณิ อนฺตมโส ปสตมตฺตอุทกคฺคณฺหนกานิปิ ครุภณฺฑานิฯ โลหวารโก ปน กาฬโลหตมฺพโลหกํสโลหวฏฺฏโลหานํ เยน เกนจิ กโต สีหฬทีเป ปาทคฺคณฺหนโก ภาเชตพฺโพ, ปาโท จ นาม มคธนาฬิยา ปญฺจนาฬิมตฺตํ คณฺหาติ, ตโต อติเรกํ ครุภณฺฑํ, อิมานิ ตาว ปาฬิยํ อาคตานิ โลหภาชนานิฯ

ปาฬิยํ ปน อนาคตานิปิ ภิงฺคารปฏิคฺคหอุฬุงฺกทพฺพิกฏจฺฉุปาติ ตฏฺฏกสรกสมุคฺคองฺคารกปลฺลธูมกฏจฺฉุอาทีนิ ขุทฺทกานิปิ ครุภณฺฑาเนว, อยปตฺโต อยถาลกํ ตมฺพโลหถาลกนฺติ อิมานิ ปน ภาชนียานิ, กํสโลหวฏฺฏโลหภาชนวิกติ สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏา วา วฏฺฏติ, ปุคฺคลิกปริโภเคน น วฏฺฏติฯ ฐเปตฺวา ปน ตํ ภาชนวิกติํ อญฺญสฺมิมฺปิ กปฺปิยโลหภณฺเฑ อญฺชนี อญฺชนิสลากา นตฺถุทานํ กณฺณมลหรณี สูจิ ขุทฺทโก ปิปฺผลิโก ขุทฺทกํ อารกณฺฏกํ กุญฺจิกา ตาฬํ กตฺตรยฏฺฐิ เวธโก ภินฺทิวาลโก ยถาตถาฆนกตโลหํวิปฺปกตโลหภณฺฑญฺจ สพฺพํ ภาชนียํฯ ธูมเนตฺตผาลทีปรุกฺขทีปกปลฺลิกโอลมฺพกทีปอิตฺถิปุริสติรจฺฉานรูปกานิ ปน อญฺญานิ วา ภิตฺติจฺฉทนกวาฏาทีสุ อุปเนตพฺพานิ, อนฺตมโส โลหขิลกํ อุปาทาย สพฺพานิปิ โลหภณฺฑานิ ครุภณฺฑานิเยว, อตฺตนา ลทฺธานิ ปริหริตฺวาปิ ปุคฺคลิกปริโภเคน น ปริภุญฺชิตพฺพานิ, สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏานิ วา วฏฺฏนฺติ, ติปุภณฺเฑปิ เอเสว นโยฯ ขีรปาสาณมยานิ ตฏฺฏกสรกาทีนิ ครุภณฺฑานิเยวฯ

ฆฏโก ปน เตลภาชนํ วา ปาทคฺคณฺหนกโต อติเรกเมว ครุภณฺฑํ, สุวณฺณรชตอารกูฏชาติผลิกภาชนานิ คิหิวิกฏานิปิ น วฏฺฏนฺติฯ เสนาสนปริโภเค ปน อามาสมฺปิ อนามาสมฺปิ สพฺพํ วฏฺฏติฯ

วาสิยาทีสุ ปน ยาย วาสิยา ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนอุจฺฉุตจฺฉนมตฺตโต อญฺญํ มหากมฺมํ กาตุํ น สกฺกา, อยํ ภาชนียาฯ เสสา เยน เกนจิ อากาเรน กตา ครุภณฺฑํ, ปรสุ ปน อนฺตมโส เวชฺชานํ สิราเวธโกปิ ครุภณฺฑเมว, ตถา กุฐารีฯ ยา ปน อาวุธสงฺเขเปน กตา, อยํ อนามาสา, กุทาโล ทณฺฑพนฺธนิขาทนํ วา อครุภณฺฑํ นาม นตฺถิฯ สมฺมุญฺชนิทณฺฑขณนกํ ปน อทณฺฑกํ ผลมตฺตกเมว, ยํ สกฺกา สิปาฏิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปริหริตุํ, ตํ ภาชนียํฯ สิขรมฺปิ นิขาทเนเนว สงฺคหิตํ, เยหิ มนุสฺเสหิ วิหาเร วาสิอาทีนิ ทินฺนานิ โหนฺติ, เต เจ ฆเร ทฑฺเฒ วา วิลุตฺเต วา ‘‘เทถ โน, ภนฺเต, อุปกฺขเร, ปุน อาหริสฺสามา’’ติ วทนฺติ, ทาตพฺพาฯ สเจ หรนฺติ, น วาเรตพฺพา, อนาหรนฺตาปิ น โจเทตพฺพาฯ

กมฺมารตฏฺฏการจุนฺทการนฬการมณิการปตฺตพนฺธกานํ อธิกรณิมุฏฺฐิสณฺฑาสตุลาทีนิ สพฺพานิ โลหมยานิ อุปกรณานิ สงฺเฆ ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย ครุภณฺฑานิฯ ติปุโกฏฺฏกสุวณฺณการจมฺมการอุปกรเณสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส, ติปุโกฏฺฏกอุปกรเณสุ ติปุจฺเฉทนกสตฺถกํ, สุวณฺณการอุปกรเณสุ สุวณฺณจฺเฉทนกสตฺถกํ, จมฺมการอุปกรเณสุ กตปริกมฺมจมฺมจฺเฉทนขุทฺทกสตฺถนฺติ อิมานิ ภาชนียานิฯ นฺหาปิตตุนฺนการอุปกรเณสุปิ ฐเปตฺวา มหากตฺตริํ มหาสณฺฑาสํ มหาปิปฺผลิกญฺจ สพฺพํ วฏฺฏติ, อิตรานิ ครุภณฺฑานิฯ

วลฺลิอาทีสุ เวตฺตวลฺลิอาทิกา ยา กาจิ อฑฺฒพาหุปฺปมาณา วลฺลิ สงฺฆสฺส ทินฺนา วา ตตฺถชาตกา วา รกฺขิตโคปิตาว ครุภณฺฑํ, สา สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต สเจ อติเรกา โหติ, ปุคฺคลิกกมฺเมปิ อุปเนตุํ วฏฺฏติ, สุตฺตมกจิวากนาฬิเกรหีรจมฺมมยา รชฺชุกา วา โยตฺตานิ วา วาเก จ นาฬิเกรหีเร จ วฏฺเฏตฺวา กตา เอกวฏฺฏา วา ทฺวิวฏฺฏา วา สงฺฆสฺส สนฺตกา ครุภณฺฑํฯ สุตฺตํ ปน อวฏฺเฏตฺวา ทินฺนํ มกจิวากนาฬิเกรหีรา จ ภาชนียา ฯ

เยหิ ปเนตานิ รชฺชุกาทีนิ ทินฺนานิ โหนฺติ, เต อตฺตโน กรณีเยน หรนฺตา น วาเรตพฺพาฯ

โย โกจิ อฏฺฐงฺคุลสูจิทณฺฑกมตฺโตปิ เวฬุ สงฺฆสฺส ทินฺโน วา ตตฺถชาตโก วา รกฺขิตโคปิโต ครุภณฺฑํ, โสปิ สงฺฆสฺส กมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรโก ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติฯ ปาทคฺคณฺหนกเตลนาฬิ ปน กตฺตรยฏฺฐิ อุปาหนทณฺฑโก ฉตฺตทณฺโฑ ฉตฺตสลากาติ อิทเมตฺถ ภาชนียภณฺฑํ, ทฑฺฒเคหมนุสฺสา คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺตา น วาเรตพฺพาฯ

มุญฺชญฺจ ปพฺพชญฺจ อวเสสญฺจ ฉทนติณํ มุฏฺฐิปฺปมาณมฺปิ ฉทนติณสงฺเขปคเตสุ ตาลปณฺณาทีสุ ยํกิญฺจิ เอกปณฺณมฺปิ สงฺฆสฺส ทินฺนํ วา ตตฺถชาตกํ วา พหิอาราเม สงฺฆิเก ติณวตฺถุสฺมิํ ชาตกํ วา รกฺขิตโคปิตํ ครุภณฺฑํ, ตมฺปิ สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติฯ ทฑฺฒเคหมนุสฺสา คเหตฺวา คจฺฉนฺตา น วาเรตพฺพา, อฏฺฐงฺคุลปฺปมาโณปิ ริตฺตกโปตฺถโก ครุภณฺฑเมวฯ

มตฺติกา ปกติมตฺติกา วา โหตุ ปญฺจวณฺณา วา สุธา วา สชฺชุรสกงฺคุฏฺฐสิเลสาทีสุ วา ยํกิญฺจิ ทุลฺลภฏฺฐาเน อาเนตฺวา วา ทินฺนํ ตตฺถชาตกํ วา รกฺขิตโคปิตํ ตาลปกฺกมตฺตํ ครุภณฺฑํ โหติ, ตมฺปิ สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติฯ หิงฺคุหิงฺคุลกหริตาลมโนสิลญฺชนาทีนิ ปน ภาชนียานิฯ

ทารุภณฺเฑ โย โกจิ เวฬุมฺหิ วุตฺตปฺปมาโณ ทารุภณฺฑโก สงฺฆสฺส ทินฺโน วา ตตฺถชาตโก วา รกฺขิตโคปิโต ครุภณฺฑํ, อปิ จ สพฺพาปิ ทารุเวฬุจมฺมปาสาณาทิวิกติ ทารุภณฺเฑน สงฺคหิตา, ตตฺถ มญฺจปีเฐหิ อสงฺคหิตานิ อาสนฺทิกาทีนิ อนฺตมโส โจเฬน วา ปลาเลหิ วา ปณฺเณหิ วา กตปีฐํ อุปาทาย สพฺพานิ อาสนานิฯ

วงฺกผลกํ ทีฆผลกํ จีวรโธวนผลกํ ฆฏฺฏนผลกํ ฆฏฺฏนมุคฺคโร ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนคณฺฐิกา ทณฺฑมุคฺคโร นาวา อมฺพณํ รชนโทณิ อุทกปฏิจฺฉโก ทารุมโย วา ทนฺตมโย วา เวฬุมโย วา สปาทโกปิ อปาทโกปิ สมุคฺโค มญฺชูสา ปาทคฺคณฺหนกโต อติเรกปฺปมาโณ กรณฺโฑ อุทกโทณิ อุทกกฏาหํ อุฬุงฺโก กฏจฺฉุปานียสราวํ ปานียสงฺโขติ เอเตสุ ยํกิญฺจิ สงฺเฆ ทินฺนํ ครุภณฺฑํฯ สงฺขถาลกํ ปน ภาชนียํ, ตถา ทารุมโย อุทกตุมฺโพฯ

ปาทกถลิกมณฺฑลํ ทารุมยํ วา โหตุ โจฬปณฺณาทิมยํ วา สพฺพํ ครุภณฺฑํฯ อาธารโก ปตฺตปิธานํ ตาลวณฺฏํ พีชนี จงฺโกฏกํ ปจฺฉิ ยฏฺฐิสมฺมุญฺชนี มุฏฺฐิสมฺมุญฺชนีติ เอเตสุปิ ยํกิญฺจิ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา ทารุเวฬุปณฺณจมฺมาทีสุ เยน เกนจิ กตํ ครุภณฺฑเมวฯ

ถมฺภตุลาโสปานผลกาทีสุ ยํกิญฺจิ ทารุมยํ วา ปาสาณมยํ วา เคหสมฺภารูปคํ โย โกจิ กฏสารโก ยํกิญฺจิ ภูมตฺถรณํ ยํกิญฺจิ อกปฺปิยจมฺมํ, สพฺพํ สงฺฆิกํ ครุภณฺฑํ, ภูมตฺถรณํ กาตุํ วฏฺฏติฯ เอฬกจมฺมํ ปน ปจฺจตฺถรณคติกํ โหติ, ตมฺปิ ครุภณฺฑเมว, กปฺปิยจมฺมานิ ภาชนียานิ, กุรุนฺทิยํ ปน สพฺพํ มญฺจปฺปมาณํ จมฺมํ ครุภณฺฑนฺติ วุตฺตํฯ

อุทุกฺขลํ มุสลํ สุปฺปํ นิสทํ นิสทโปโต ปาสาณโทณิ ปาสาณกฏาหํ สพฺพํ กสิภณฺฑมฺปิ ครุภณฺฑํ, สพฺพํ จกฺกยุตฺตยานํ ครุภณฺฑเมวฯ มญฺจปีฐานํ ปาทา จ อฏนิโย จ วาสิปรสุอาทีนํ ทณฺฑา จาติ เอเตสุ ยํกิญฺจิ อนิฏฺฐิตํ ภาชนียํ, ตจฺฉิตมฏฺฐํ ปน ครุภณฺฑํ โหติ, อนุญฺญาตวาสิยา ทณฺโฑ ฉตฺตํ มุฏฺฐิปณฺณํ กตฺตรยฏฺฐิ อุปาหนา อรณิสหิตํ ธมฺมกรโณ ปาทคฺคณฺหนกโต อนติริตฺตํ อามลกตุมฺพํ อามลกฆโฏ ลาพุกตุมฺพํ ลาพุกฆโฏ วิสาณตุมฺพนฺติ สพฺพเมตํ ภาชนียํ, ตโต ปรํ ครุภณฺฑํฯ

หตฺถิทนฺโต วา ยํกิญฺจิ วิสาณํ วา อตจฺฉิตํ ยถาคตเมว ภาชนียํ, เตหิ กตมญฺจปีฐปาทาทีสุ ปุริมสทิโสว วินิจฺฉโยฯ ตจฺฉิตนิฏฺฐิโตปิ หิงฺคุกรณฺฑโก อญฺชนิกรณฺฑโก คณฺฐิกา วิโธ อญฺชนี อญฺชนิสลากา อุทกปุญฺฉนีติ อิทํ สพฺพํ ภาชนียเมวฯ

มตฺติกาภณฺเฑ สพฺพํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ ฆฏปิฐราทิกุลาลภาชนํ, ปตฺตกฏาหํ องฺคารกฏาหํ ธูมทานกํ ทีปรุกฺขโก ทีปกปลฺลิกา จยนิฏฺฐกา ฉทนิฏฺฐกา ถุปิกาติ สพฺพํ ครุภณฺฑํ, เอเตสุ ปน วุตฺตนเยสุ ครุภณฺเฑสุ ยํกิญฺจิ เวฬุอาทิํ อตฺตโน อตฺถาย คณฺหนฺเตน สมกํ วา อติเรกํ วา ผาติกมฺมํ กตฺวา คเหตพฺพํฯ

ปาทคฺคณฺหนกโต อนติริตฺตปฺปมาโณ ปน ฆฏโก ปตฺโต ถาลกํ กญฺจนโก กุณฺฑิกาติ อิทเมตฺถ ภาชนียํ, ยถา จ มตฺติกาภณฺเฑ เอวํ โลหภณฺเฑปิ กุณฺฑิกา ภาชนียโกฏฺฐาสเมว ภชติฯ อิติ ยํ ภาชนียํ วิสฺสชฺชนียมฺปิ ตํ เอวํ วิสฺสชฺชิยเวภงฺคิยสงฺขาตํ อญฺญํ ปริกฺขารํ ทตฺวา ขียนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, อิตรํ ปน ทาตุเมว น วฏฺฏติฯ อิสฺสรวตาย เทนฺโต ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชติ, เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺโต ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺโพฯ ยถา จ อญฺญํ ปริกฺขารํ ทตฺวา ขียนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตถา สงฺเฆน อสมฺมตสฺส จีวรํ วา อญฺญํ วา ปริกฺขารํ ทตฺวา ขียนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว, อนุปสมฺปนฺเน สพฺพตฺถ ติกทุกฺกฏํฯ ปกติยา ปน ฉนฺทาทิวเสน (ปาจิ. 488) กโรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘โก อตฺโถ ตสฺส ทินฺเนน, ลทฺธาปิ วินิปาเตสฺสติ, น สมฺมา อุปเนสฺสตี’’ติ ขียนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ อุปสมฺปนฺนตา, ธมฺเมน ลทฺธสมฺมุติตา, สงฺเฆน สทฺธิํ วิกปฺปนุปคจีวรทานํ, ปจฺฉา ขียิตุกามตาย ขียนาติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติฯ

ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ปริณามนสิกฺขาปทวณฺณนา

ทฺวาทสเม สพฺพํ ติํสกกณฺเฑ ปริณามนสิกฺขาปเท วุตฺตนยเมวฯ อยเมว หิ วิเสโส, ตตฺถ อตฺตโน ปริณามิตตฺตา นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, อิธ ปุคฺคลสฺส ปริณามิตตฺตา สุทฺธิกปาจิตฺติยนฺติฯ

ปริณามนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สหธมฺมิกวคฺโค อฏฺฐโมฯ

9. รตนวคฺโค

1. อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา

รตนวคฺคสฺส ปฐเม ขตฺติยสฺสาติ ขตฺติยชาติกสฺส, มุทฺธาภิสิตฺตสฺสาติ ขตฺติยาภิเสเกน มุทฺธนิ อภิสิตฺตสฺสฯ อนิกฺขนฺโต ราชา อิโตติ อนิกฺขนฺตราชกํ, ตสฺมิํ อนิกฺขนฺตราชเก, สยนิฆเรติ อตฺโถฯ รตนํ วุจฺจติ มเหสี, นิคฺคตนฺติ นิกฺขนฺตํ, อนิคฺคตํ รตนํ อิโตติ อนิคฺคตรตนกํ, ตสฺมิํ อนิคฺคตรตนเก, สยนิฆเรติ อตฺโถฯ อินฺทขีลํ อติกฺกเมยฺยาติ เอตฺถ อตฺตโน อาคตภาวํ อชานาเปตฺวา สยนิฆรสฺส อุมฺมารํ ปฐมํ ปาทํ อติกฺกาเมนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ทุติยํ ปาจิตฺติยํฯ

สาวตฺถิยํ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อารพฺภ รญฺโญ อนฺเตปุรปฺปวิสนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, อสาธารณปญฺญตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, ปฏิสํวิทิเต อปฺปฏิสํวิทิตสญฺญิโน, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํฯ ปฏิสํวิทิตสญฺญิสฺส, น ขตฺติยสฺส วา, น ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิตฺตสฺส วา, อุโภสุ วา, อุภินฺนํ วา อญฺญตรสฺมิํ นิกฺขนฺเต สยนิฆรํ ปวิสนฺตสฺส, อสยนิฆเร, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ ขตฺติยตา, อภิสิตฺตตา, อุภินฺนมฺปิ สยนิฆรโต อนิกฺขนฺตตา, อปฺปฏิสํวิทิตตา, อินฺทขีลาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ ปฐมกถินสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติฯ

อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. รตนสิกฺขาปทวณฺณนา

ทุติเย รตนนฺติ มุตฺตาทิทสวิธํฯ รตนสมฺมตนฺติ ยํกิญฺจิ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํฯ อชฺฌาราเม วาติ ปริกฺขิตฺตสฺส อนฺโตปฏิกฺเขเป อปริกฺขิตฺตสฺส ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อนฺโตฯ อชฺฌาวสเถติ ปริกฺขิตฺตสฺส อนฺโตปฏิกฺเขเป, อปริกฺขิตฺตสฺส มุสลปาตพฺภนฺตเรฯ อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – ชาตรูปรชตํ อตฺตโน อตฺถาย อุคฺคณฺหนฺตสฺส วา อุคฺคณฺหาเปนฺตสฺส วา นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ ฯ สงฺฆคณปุคฺคลเจติยนวกมฺมานํ อตฺถาย ทุกฺกฏํ, อวเสเส มุตฺตาทิรตเน สพฺเพสมฺปิ อตฺถาย ทุกฺกฏเมวฯ กปฺปิยวตฺถุํ วา อกปฺปิยวตฺถุํ วา อนฺตมโส มาตุสนฺตกมฺปิ ภณฺฑาคาริกสีเสน ปฏิสาเมนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, ตาทิสํ ปน อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา ปฏิสาเมตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘อิทํ ปฏิสาเมถา’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ ปฏิกฺขิปิตพฺพํฯ สเจ กุปิตา ปาเตตฺวา คจฺฉนฺติ, ปลิโพโธ นาม โหติ, ปฏิสาเมตพฺพํฯ วิหาเร กมฺมํ กโรนฺตา วฑฺฒกีอาทโย วา ราชวลฺลภา วา ‘‘ยํกิญฺจิ อุปกรณํ วา สยนภณฺฑํ วา ปฏิสาเมตฺวา เทถา’’ติ วทนฺติ, ฉนฺเทนปิ ภเยนปิ น กาตพฺพเมว, คุตฺตฏฺฐานํ ปน ทสฺเสตุํ วฏฺฏติฯ

อชฺฌารามอชฺฌาวสเถสุปิ ยาทิเส ฐาเน ‘‘ภิกฺขูหิ วา สามเณเรหิ วา คหิตํ ภวิสฺสตี’’ติ อาสงฺกา อุปฺปชฺชติ, ตาทิเสเยว ฐาเน อุคฺคเหตฺวา วา อุคฺคหาเปตฺวา วา สญฺญาณํ กตฺวา นิกฺขิปิตพฺพํ, ‘‘ยสฺส ภณฺฑํ นฏฺฐํ, โส อาคจฺฉตู’’ติ จ อาจิกฺขิตพฺพํฯ อถ โย อาคจฺฉติ, โส ‘‘กีทิสํ เต ภณฺฑํ นฏฺฐ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺโพ, สเจ สญฺญาเณน สมฺปาเทติ, ทาตพฺพํฯ โน เจ, ‘วิจินาหี’ติ วตฺตพฺโพฯ ตมฺหา อาวาสา ปกฺกมนฺเตน ปติรูปานํ ภิกฺขูนํ หตฺเถ, เตสุ อสติ ปติรูปานํ คหปติกานํ หตฺเถ นิกฺขิปิตฺวา ปกฺกมิตพฺพํฯ โย ปน เนว ปกฺกมติ, น สามิกํ ปสฺสติ, เตน ถาวรํ เสนาสนํ วา เจติยํ วา โปกฺขรณิํ วา กาเรตพฺโพฯ สเจ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน สามิโก อาคจฺฉติ, ตํ ทสฺเสตฺวา ‘อนุโมทาหี’ติ วตฺตพฺโพฯ สเจ นานุโมทติ, ‘‘เทหิ เม ธน’’นฺติ โจเทติ, สมาทเปตฺวา ทาตพฺพํฯ

สาวตฺถิยํ อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ รตนอุคฺคณฺหนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, ‘‘อญฺญตฺร อชฺฌารามา วา, อชฺฌาวสถา วา’’ติ อยเมตฺถ ทุวิธา อนุปญฺญตฺติ, สาธารณปญฺญตฺติ, สาณตฺติกํ, อนุญฺญาตฏฺฐาเน อนาทริเยน อุคฺคเหตฺวา อนิกฺขิปนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ อนุญฺญาตฏฺฐาเน คเหตฺวา นิกฺขิปนฺตสฺส, ยํ โหติ อามาสํ รตนสมฺมตํ, ตํ วิสฺสาสํ วา ตาวกาลิกํ วา อุคฺคณฺหนฺตสฺส, ปํสุกูลสญฺญาย คณฺหโต, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ อนนุญฺญาตกรณํ, ปรสนฺตกตา, วิสฺสาสคฺคาหปํสุกูลสญฺญานํ อภาโว, อุคฺคหณํ วา อุคฺคหาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ สญฺจริตฺตสทิสานีติฯ

รตนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปทวณฺณนา

ตติเย สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉาติ อิทํ จาริตฺเต วุตฺตนยเมวฯ วิกาเลติ มชฺฌนฺหิกาติกฺกมโต ปฏฺฐาย อนฺโตอรุเณ, เอตสฺมิํ อนฺตเร ‘‘วิกาเล คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามี’’ติ วา, ‘‘คามํ ปวิสิสฺสามี’’ติ วา อนาปุจฺฉิตฺวา อสติ ตถารูเป อจฺจายิเก กรณีเย ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺตสฺส, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส ปฐมปาเท ทุกฺกฏํ, ทุติยปาเท ปาจิตฺติยํฯ สเจปิ สมฺพหุลา เกนจิ กมฺเมน คามํ ปวิสนฺติ, สพฺเพหิ อญฺญมญฺญํ อาปุจฺฉิตพฺพํฯ ‘‘ตสฺมิํ คาเม ตํ กมฺมํ น สมฺปชฺชตี’’ติ อญฺญํ คามํ คจฺฉนฺตานํ ปุน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิฯ สเจ ปน อุสฺสาหํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา วิหารํ คจฺฉนฺตา อนฺตรา อญฺญํ คามํ ปวิสิตุกามา โหนฺติ, อาปุจฺฉิตพฺพเมวฯ กุลฆเร วา อาสนสาลายํ วา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา เตลภิกฺขาย วา สปฺปิภิกฺขาย วา จริตุกาเมน สเจ ปสฺเส ภิกฺขุ อตฺถิ, อาปุจฺฉิตพฺโพ, อสนฺเต ‘นตฺถี’ติ คนฺตพฺพํฯ วีถิํ โอตริตฺวา ปน ภิกฺขุํ ทิสฺวาปิ อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิฯ โย ปน คามมชฺเฌน มคฺโค โหติ, สเจ เตน คจฺฉนฺตสฺส ‘‘เตลาทีนํ อตฺถาย จริสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ปสฺเส ภิกฺขุํ ทิสฺวา อาปุจฺฉิตพฺพํฯ มคฺคา อโนกฺกมฺม จรนฺตสฺส ปน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิ, โอกฺกมนฺตสฺส วุตฺตนเยเนว ปาจิตฺติยํฯ

สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ วิกาเล คามปฺปเวสนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, ‘‘สนฺตํ ภิกฺขุ’’นฺติ จ ‘‘อนาปุจฺฉา’’ติ จ ‘‘อญฺญตฺร ตถารูปา อจฺจายิกา กรณียา’’ติ จ อิมา ปเนตฺถ ติสฺโส อนุปญฺญตฺติโย, อสาธารณปญฺญตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, กาเล วิกาลสญฺญิโน, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํฯ กาลสญฺญิโน ปน, โย จ อจฺจายิเก วา กรณีเย, สนฺตํ วา อาปุจฺฉิตฺวา, อสนฺตํ วา อนาปุจฺฉิตฺวา ปวิสติ, อนฺตรารามภิกฺขุนุปสฺสยติตฺถิยเสยฺยปฏิกฺกมเนสุ วา อญฺญตรํ คจฺฉติ, ตสฺส, คาเมน มคฺโค โหติ, เตน คจฺฉโต, อาปทาสุ, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉตา, อนุญฺญาตการณาภาโว, วิกาเล คามปฺปวิสนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ กถินสทิสาเนว, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติฯ

วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา

จตุตฺเถ เภทนเมว เภทนกํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ เภทนกํฯ ตสฺมา เอวรูเป สูจิฆเร กรณการาปเนสุ ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน ปน ตํ ภินฺทิตฺวา ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพํฯ

สกฺเกสุ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ พหุสูจิฆรวิญฺญาปนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, สาณตฺติกํ, อตฺตนา วิปฺปกตํ อตฺตนา วา, ปเรหิ วา, ปเรหิ วิปฺปกตมฺปิ อตฺตนา วา, ปเรหิ วา ปริโยสาเปตฺวา ลภนฺตสฺส จตุกฺกปาจิตฺติยํฯ อญฺญสฺสตฺถาย กรณการาปเนสุ, อญฺเญน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภุญฺชเน ทุกฺกฏํฯ คณฺฐิเก อรณิเก วิเธ อญฺชนิยา อญฺชนิสลากาย วาสิชเฏ อุทกปุญฺฉนิยาติ เอเตสุ ยํกิญฺจิ อฏฺฐิอาทีหิ กโรนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ สูจิฆรตา, อฏฺฐิมยาทิตา, อตฺตโน อตฺถาย กรณํ วา การาเปตฺวา วา ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ สญฺจริตฺตสทิสานีติฯ

สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มญฺจปีฐสิกฺขาปทวณฺณนา

ปญฺจเม มญฺจนฺติ มสารกาทีสุ อญฺญตรํฯ ปีฐมฺปิ ตาทิสเมว, ตํ ปน มญฺโจ วิย อติทีฆํ, อาสนฺทิโก วิย จ สมํ จตุรสฺสํ น โหติฯ เฉทนกํ เภทนกสทิสเมวฯ

สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ อุจฺเจ มญฺเจ สยนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, ปมาณิกํ กโรนฺตสฺส, ปมาณาติกฺกนฺตํ ลภิตฺวา ฉินฺทิตฺวา ยถา ปมาณเมว อุปริ ทิสฺสติ, เอวํ นิขณิตฺวา วา, อุตฺตานํ วา กตฺวา, อฏฺฏกํ วา พนฺธิตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ ปมาณาติกฺกนฺตมญฺจปีฐตา, อตฺตโน อตฺถาย กรณํ วา การาเปตฺวา วา ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิฯ เสสํ สพฺพํ สูจิฆรสิกฺขาปทสทิสเมวาติฯ

มญฺจปีฐสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา

ฉฏฺเฐ ตูลํ โอนทฺธเมตฺถาติ ตูโลนทฺธํ, จิมิลิกํ ปตฺถริตฺวา ตูลํ ปกฺขิปิตฺวา อุปริ จิมิลิกาย โอนทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อุทฺทาลนกํ เภทนกสทิสเมวฯ

สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ ตูโลนทฺธการาปนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, อาโยเค กายพนฺธเน อํสพทฺธเก ปตฺตตฺถวิกาย ปริสฺสาวเน พิมฺโพหเน, อญฺเญน กตํ ตูโลนทฺธํ ปฏิลภิตฺวา อุทฺทาเลตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ พิมฺโพหนญฺเจตฺถ สีสปฺปมาณเมว วฏฺฏติ, สีสปฺปมาณํ นาม ยสฺส วิตฺถารโต ตีสุ โกเณสุ ทฺวินฺนํ อนฺตรํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ โหติ, มชฺเฌ มุฏฺฐิรตนํ, ทีฆโต ทิยฑฺฒรตนํ วา ทฺวิรตนํ วาฯ ตูโลนทฺธมญฺจปีฐตา, อตฺตโน อตฺถาย กรณํ วา การาเปตฺวา วา ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา

สตฺตเม นิสีทนนฺติ สนฺถตสทิสํ สนฺถริตฺวา เอกสฺมิํ อนฺเต สุคตวิทตฺถิปฺปมาณํ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ผาเลตฺวา กตาหิ ตีหิ ทสาหิ ยุตฺตสฺส ปริกฺขารสฺเสตํ นามํฯ

สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ อปฺปมาณิกานิ นิสีทนานิ ธารณวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, ‘‘ทสา วิทตฺถี’’ติ อยเมตฺถ อนุปญฺญตฺติ, อสาธารณปญฺญตฺติ, ปมาณิกํ วา อูนกํ วา กโรนฺตสฺส, อญฺเญน กตํ ปมาณาติกฺกนฺตํ ปฏิลภิตฺวา ฉินฺทิตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส, วิตานาทีสุ ยํกิญฺจิ กโรนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ นิสีทนสฺส ปมาณาติกฺกนฺตตา, อตฺตโน อตฺถาย กรณํ วา การาเปตฺวา วา ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

อฏฺฐเม กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทินฺติ อโธนาภิอุพฺภชาณุมณฺฑลํ กณฺฑุปีฬกอสฺสาวถุลฺลกจฺฉาพาธานํ ปฏิจฺฉาทนตฺถํ อนุญฺญาตํ จีวรํฯ

สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ อปฺปมาณิกาโย กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิกาโย ธารณวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, เสสํ นิสีทเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา

นวเม สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ อปฺปมาณิกาโย วสฺสิกสาฏิกาโย ธารณวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ นิสีทเน วุตฺตนยเมวาติฯ

วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. นนฺทสิกฺขาปทวณฺณนา

ทสเม สาวตฺถิยํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ อารพฺภ สุคตจีวรปฺปมาณํ จีวรํ ธารณวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, เสสํ นิสีทเน วุตฺตนยเมวาติฯ

นนฺทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รตนวคฺโค นวโมฯ

กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย

สุทฺธปาจิตฺติยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปาฏิเทสนียกณฺโฑ

1. ปฐมปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา

ปาฏิเทสนีเยสุ ปฐเม อนฺตรฆรํ ปวิฏฺฐายาติ วจนโต สเจ ตสฺสา อนฺตรารามาทีสุ ฐตฺวาปิ ททมานาย หตฺถโต สยํ รถิยาพฺยูหสิงฺฆาฏกฆรานํ อญฺญตรสฺมิํ ฐิโตปิ คณฺหาติ, โทโส นตฺถิฯ ตสฺสา ปน รถิยาทีสุ ฐตฺวา ททมานาย, รถิยาทีสุ วา, อนฺตรารามาทีสุ วา ฐตฺวาปิ ยํกิญฺจิ อามิสํ อชฺโฌหรณตฺถาย คณฺหโต ปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาฏิเทสนียํฯ ตสฺส เทเสตพฺพากาโร คารยฺหํ อาวุโสติอาทินา นเยน สิกฺขาปเท ทสฺสิโตเยวฯ

สาวตฺถิยํ อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ อญฺญาติกาย ภิกฺขุนิยา อนฺตรฆรํ ปวิฏฺฐาย หตฺถโต อามิสํ ปฏิคฺคหณวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, อสาธารณปญฺญตฺติ, อนาณตฺติกํ, ยถา เจตํ, ตถา เสสานิปิ, ติกปาฏิเทสนียํ, ยามกาลิกาทีสุ ปฏิคฺคหเณปิ อชฺโฌหรเณปิ ทุกฺกฏํ, เอกโตอุปสมฺปนฺนาย ยาวกาลิเกปิ ตเถว, ญาติกาย อญฺญาติกสญฺญิเวมติกานมฺปิ เอเสว นโยฯ ญาติกสญฺญิโน ปน, ญาติกาย วา ทาเปนฺติยา, อุปนิกฺขิปิตฺวา วา ททมานาย, ยา จ อนฺตรารามภิกฺขุนุปสฺสยติตฺถิยเสยฺยปฏิกฺกมเนสุ ฐตฺวา คามโต พหิ นีหริตฺวา, ยามกาลิกาทีนิ วา ‘‘สติ ปจฺจเย ปริภุญฺชา’’ติ เทติ, ตสฺส, สิกฺขมานสามเณรีนญฺจ หตฺถโต คเหตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, อญฺญาติกตา, อนฺตรฆเร ฐิตาย หตฺถโต สหตฺถา ปฏิคฺคหณํ, ยาวกาลิกตา, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติฯ

ปฐมปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา

ทุติเย อิธ สูปนฺติอาทิ โวสาสนาการทสฺสนํฯ อปสกฺก ตาว ภคินีติอาทิ อปสาเทตพฺพาการทสฺสนํฯ ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – เอเกนาปิ ภิกฺขุนา อนปสาทิเต อชฺโฌหรณตฺถาย อามิสํ คณฺหนฺตานํ ปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาฏิเทสนียนฺติฯ

ราชคเห ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ ภิกฺขุนิยา โวสาสนฺติยา นนิวารณวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, ติกปาฏิเทสนียํ, เอกโตอุปสมฺปนฺนาย โวสาสนฺติยา นนิวาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตถา อนุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสญฺญิโน เวมติกสฺส จฯ อนุปสมฺปนฺนสญฺญิโน, ปน โย จ อตฺตโน วา ภตฺตํ ทาเปนฺติยา, อญฺเญสํ วา ภตฺตํ เทนฺติยา, ยํ วา น ทินฺนํ, ตํ ทาเปนฺติยา, ยตฺถ วา น ทินฺนํ, ตตฺถ, สพฺเพสํ วา สมกํ ทาเปนฺติยา, สิกฺขมานาย วา สามเณริยา วา โวสาสนฺติยา ปฏิคฺคเหตฺวา ภุญฺชติ, ตสฺส, ปญฺจ โภชนานิ ฐเปตฺวา สพฺพตฺถ, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, ปญฺจโภชนตา, อนฺตรฆเร อนุญฺญาตปการโต อญฺญถา โวสาสนา, อนิวารณา, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ กถินสทิสานีติฯ

ทุติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ตติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา

ตติเย เสกฺขสมฺมตานีติ ลทฺธเสกฺขสมฺมุติกานิฯ ปุพฺเพ อนิมนฺติโตติ ฆรูปจาโรกฺกมนโต ปฐมตรํ อุปจารํ อโนกฺกมนฺเตเยว ปุพฺเพ อนิมนฺติโตฯ อคิลาโน นาม โย สกฺโกติ ปิณฺฑาย จริตุํฯ ปาฏิเทสนียนฺติ ฆรูปจารํ โอกฺกมิตฺวา อามิสํ คณฺหนฺตสฺส ปฏิคฺคหเณ ตาว ทุกฺกฏํ, ตํ คเหตฺวา ยตฺถกตฺถจิ ภุญฺชนฺตสฺส อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาฏิเทสนียนฺติฯ

สาวตฺถิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ น มตฺตํ ชานิตฺวา ปฏิคฺคหณวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, ‘‘ปุพฺเพ อนิมนฺติโต, อคิลาโน’’ติ อิมา ปเนตฺถ ทฺเว อนุปญฺญตฺติโย, ติกปาฏิเทสนียํ, ยามกาลิกาทีสุ ปฏิคฺคหเณปิ อชฺโฌหาเรปิ ทุกฺกฏํ, ตถา อเสกฺขสมฺมเต เสกฺขสมฺมตสญฺญิโน เวมติกสฺส จฯ

อเสกฺขสมฺมตสญฺญิโน, ปน โย จ ปุพฺเพ นิมนฺติโต วา คิลาโน วา อญฺญสฺส วา เตสํ ฆเร ปญฺญตฺตํ ภิกฺขํ คณฺหาติ, ยสฺส จ ฆรโต นีหริตฺวา, อาสนสาลาทีสุ วา ภิกฺขุํ อทิสฺวา ปฐมํเยว นีหริตฺวา, ทฺวารมูเล วา ฐปิตํ เทนฺติ, ตสฺส ตํ ภุญฺชนฺตสฺส, นิจฺจภตฺตเก, สลากภตฺเต, ปกฺขิเก , อุโปสถิเก, ปาฏิปทิเก, ยามกาลิกาทิํ ‘‘สติ ปจฺจเย ปริภุญฺชา’’ติ ทินฺนํ ปริภุญฺชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ เสกฺขสมฺมตตา, ปุพฺเพ อนิมนฺติตตา, อคิลานตา, ฆรูปจาโรกฺกมนํ, ฐเปตฺวา นิจฺจภตฺตกาทีนิ อญฺญํ อามิสํ คเหตฺวา ภุญฺชนนฺติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติฯ

ตติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา

จตุตฺเถ ยานิ โข ปน ตานิ อารญฺญกานีติอาทิ จีวรวิปฺปวาสสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิตนฺติ เอตฺถ ยํ อิตฺถิยา วา ปุริเสน วา คหฏฺเฐน วา ปพฺพชิเตน วา อารามํ วา อารามูปจารํ วา ปวิสิตฺวา ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส, ภนฺเต, กุลสฺส ขาทนียํ วา โภชนียํ วา อาหริยิสฺสตี’’ติ (ปาจิ. 573) อาโรจิตํ, ตํ ปจฺฉา ยถาอาโรจิตเมว วา อาหริยตุ, ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อญฺญํ วา เตน สทฺธิํ พหุกมฺปิ, ‘‘อิตฺถนฺนามํ กุลํ ปฏิสํวิทิตํ กตฺวา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา คเหตฺวา คจฺฉตี’’ติ สุตฺวา อญฺญานิ วา กุลานิ เตหิ สทฺธิํ อาหรนฺตุ, ตํ สพฺพํ ปฏิสํวิทิตํ นามฯ ยํ ปน เอวํ อนาโรจิตํ อนาหฏญฺจ, ตํ อปฺปฏิสํวิทิตํ นามฯ อคิลาโน นาม โย สกฺโกติ ปิณฺฑาย คนฺตุํฯ ปาฏิเทสนียนฺติ เอวรูปํ อนฺตมโส อารามมชฺเฌน คจฺฉนฺเตหิ อทฺธิเกหิ ทินฺนมฺปิ อาราเม วา อารามูปจาเร วา ปฏิคฺคเหตฺวา อชฺโฌหรนฺตสฺส ปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาฏิเทสนียนฺติฯ

สกฺเกสุ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ อาราเม โจเร ปฏิวสนฺเต อนาโรจนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, ‘‘อคิลาโน’’ติ อยเมตฺถ เอกา อนุปญฺญตฺติ, ติกปาฏิเทสนียํ , ยามกาลิกาทีสุ อาหารตฺถาย ปฏิคฺคหเณปิ อชฺโฌหาเรปิ ทุกฺกฏเมว, ตถา ปฏิสํวิทิเต อปฺปฏิสํวิทิตสญฺญิโน เวมติกสฺส จ, ปฏิสํวิทิตสญฺญิโน, ปน คิลานสฺส, โย จ ปฏิสํวิทิตํ กตฺวา อาหฏํ วา คิลานาวเสสกํ วา พหาราเม วา ปฏิคฺคหิตํ, ตตฺถชาตกเมว วา มูลผลาทิํ, ยามกาลิกาทีสุ วา ยํกิญฺจิ ‘‘สติ ปจฺจเย ปริภุญฺชา’’ติ ลทฺธํ ปริภุญฺชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ ยถาวุตฺตอารญฺญกเสนาสนตา, ยาวกาลิกสฺส อตตฺถชาตกตา, อคิลานตา, อคิลานาวเสสกตา, อปฺปฏิสํวิทิตตา, อชฺฌาราเม ปฏิคฺคหณํ, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ สตฺต องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ กถินสทิสาเนว, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติฯ

จตุตฺถปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย

ปาฏิเทสนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เสขิยกณฺโฑ

1. ปริมณฺฑลสิกฺขาปทวณฺณนา

เสขิเยสุ ปฐเม ปริมณฺฑลนฺติ สมนฺตโต มณฺฑลํฯ สิกฺขา กรณียาติ ‘‘เอวํ นิวาเสสฺสามี’’ติ อาราเมปิ อนฺตรฆเรปิ สพฺพตฺถ สิกฺขา กาตพฺพา, เอตฺถ จ ยสฺมา วตฺตกฺขนฺธเก วุตฺตวตฺตานิปิ สิกฺขิตพฺพตฺตา เสขิยาเนว โหนฺติ, ตสฺมา ปาราชิกาทีสุ วิย ปริจฺเฉโท น กโตฯ จาริตฺตวินยทสฺสนตฺถญฺจ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ โอลมฺเพนฺโต นิวาเสยฺย, ทุกฺกฏ’’นฺติ เอวํ อาปตฺตินาเมน อวตฺวา ‘‘สิกฺขา กรณียา’’ติ เอวํ สพฺพสิกฺขาปเทสุ ปาฬิ อาโรปิตา, ปทภาชเน (ปาจิ. 576) ปน ‘‘อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา สพฺพตฺถ อนาทริยกรเณ ทุกฺกฏํ เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ ปริมณฺฑลนฺติ เอตฺถ นาภิมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ชาณุมณฺฑลสฺส เหฏฺฐา ชงฺฆฏฺฐิกโต ปฏฺฐาย อฏฺฐงฺคุลมตฺตํ นิวาสนํ โอตาเรตฺวา นิวาเสนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวตฺถํ นาม โหติ, เอวํ อนิวาเสตฺวา อนาทริเยน ปุรโต วา ปจฺฉโต วา โอลมฺเพตฺวา นิวาเสนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ น เกวลญฺจ ตสฺเสว, เย จญฺเญ ‘‘เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา คิหินิวตฺถํ นิวาเสนฺติ, หตฺถิโสณฺฑกํ มจฺฉวาลกํ จตุกฺกณฺณกํ ตาลวณฺฏกํ สตวลิกํ นิวาเสนฺติ, สํวลฺลิยํ นิวาเสนฺตี’’ติ ขนฺธเก (จูฬว. 280) นิวาสนโทสา วุตฺตา, ตถา นิวาเสนฺตสฺสปิ ทุกฺกฏเมวฯ

ตตฺถ หตฺถิโสณฺฑกํ นาม นาภิมูลโต หตฺถิโสณฺฑสณฺฐานํ โอลมฺพกํ กตฺวา นิวตฺถํ โจฬิกอิตฺถีนํ นิวาสนํ วิยฯ มจฺฉวาลกํ นาม เอกโตทสนฺตํ เอกโต ปาสนฺตํ โอลมฺเพตฺวา นิวตฺถํฯ จตุกฺกณฺณกํ นาม อุปริ ทฺเว, เหฏฺฐโต ทฺเวติ เอวํ จตฺตาโร กณฺเณ ทสฺเสตฺวา นิวตฺถํฯ ตาลวณฺฏกํ นาม ตาลวณฺฏากาเรน สาฏกํ โอลมฺเพตฺวา นิวตฺถํฯ สตวลิกํ นาม ทีฆสาฏกํ อเนกกฺขตฺตุํ โอภุชิตฺวา โอวฏฺฏิกํ กโรนฺเตน นิวตฺถํ, วามทกฺขิณปสฺเสสุ วา นิรนฺตรํ วลิโย ทสฺเสตฺวา นิวตฺถํฯ สเจ ปน ชาณุโต ปฏฺฐาย เอกา วา ทฺเว วา วลิโย ปญฺญายนฺติ, วฏฺฏติฯ

สํวลฺลิยนฺติ มลฺลกมฺมการาทีหิ วิย กจฺฉํ พนฺธิตฺวา นิวตฺถํฯ เอวํ นิวาเสตุํ คิลานสฺสาปิ มคฺคปฺปฏิปนฺนสฺสาปิ น วฏฺฏติฯ ยมฺปิ มคฺคํ คจฺฉนฺตา เอกํ วา ทฺเว วา กณฺเณ อุกฺขิปิตฺวา อนฺตรวาสกสฺส อุปริ ลคฺคนฺติ, อนฺโต วา เอกํ กาสาวํ ตถา นิวาเสตฺวา พหิ อปรํ นิวาเสนฺติ, สพฺพํ น วฏฺฏติฯ

คิลาโน ปน อนฺโตกาสาวสฺส โอวฏฺฏิกํ ทสฺเสตฺวา อปรํ อุปริ นิวาเสตุํ ลภติ, อคิลาเนน ทฺเว นิวาเสนฺเตน สคุณํ กตฺวา นิวาเสตพฺพานิฯ อิติ อิมํ ขนฺธเก ปฏิกฺขิตฺตญฺจ โอลมฺพกญฺจ สพฺพํ วิวชฺเชตฺวา วุตฺตลกฺขณสมฺปนฺนํ นิพฺพิการํ ปริมณฺฑลํ นิวาเสตพฺพํ, ตถา อนิวาเสตฺวา ยํกิญฺจิ วิการํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ

‘‘นิทานํ ปุคฺคลํ วตฺถุ’’นฺติอาทิเก (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา ) ปน วินิจฺฉเย สุรุสุรุการกํ โกสมฺพิยํ ปญฺญตฺตํ, สามิเสน หตฺเถน ปานียถาลกสสิตฺถกปตฺตโธวนปฏิสํยุตฺตทฺวยํ ภคฺเคสุ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ, เสสานิ สพฺพาเนว สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ โอลมฺเพตฺวา นิวาสนาทิวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตานิฯ สูโปทนวิญฺญตฺติยํ ธมฺมเทสนาทีสุ จ คิลานวเสน เอกา อนุปญฺญตฺติ, สพฺพานิ สาธารณปญฺญตฺติโย, อนาณตฺติกานิ, สพฺเพสุ ทุกฺกฏเมว, อญฺโญ อาปตฺติเภโท นตฺถิ, วิปตฺติวิจารณา วุตฺตาเยว, สมุฏฺฐานาทีนิ สพฺเพสํ อวสาเน ทสฺสยิสฺสามฯ อนาปตฺติมตฺตํ ปน องฺคญฺจ สพฺพตฺถ วตฺตพฺพํ, ตยิทํ วุจฺจติฯ อิมสฺมิํ ตาว สิกฺขาปเท อสญฺจิจฺจ, อสฺสติยา, อชานนฺตสฺส, คิลานสฺส, อาปทาสุ, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ

ตตฺถ อสญฺจิจฺจาติ ‘‘อปริมณฺฑลํ นิวาเสสฺสามี’’ติ เอวํ อสญฺจิจฺจ, อถ โข ‘‘ปริมณฺฑลํเยว นิวาเสสฺสามี’’ติ วิรชฺฌิตฺวา อปริมณฺฑลํ นิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺติฯ อสฺสติยาติ อญฺญาวิหิตสฺสาปิ ตถา นิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺติฯ อชานนฺตสฺสาติ ปริมณฺฑลํ นิวาเสตุํ อชานนฺตสฺส อนาปตฺติ, อปิจ นิวาสนวตฺตํ อุคฺคเหตพฺพํฯ โย ปน สุกฺขชงฺโฆ วา โหติ มหาปิณฺฑิกมํโส วา, ตสฺส สารุปฺปตฺถาย อฏฺฐงฺคุลาธิกมฺปิ โอตาเรตฺวา นิวาเสตุํ วฏฺฏติฯ คิลานสฺสาติ ยสฺส ชงฺฆาย วา ปาเท วา วโณ โหติ, ตสฺส อุกฺขิปิตฺวา วา โอตาเรตฺวา วา นิวาเสตุํ วฏฺฏติฯ

อาปทาสูติ วาฬา วา โจรา วา อนุพนฺธนฺติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ อนาปตฺติ ฯ อุมฺมตฺตกาทโย วุตฺตนยา เอวฯ อนาทริยํ, อนาปตฺติการณาภาโว, อปริมณฺฑลนิวาสนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺพตฺถ ปุริมานิ ทฺเว ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตปฺปฏิปกฺขกรณญฺจาติ ตีณิเยว โหนฺติ, ตสฺมา อิโต ปรํ ตานิปิ อวตฺวา อนาปตฺติมตฺตเมว วกฺขามาติฯ

2. ทุติยปริมณฺฑลสิกฺขาปทวณฺณนา

ทุติเย ‘‘น, ภิกฺขเว, คิหิปารุตํ ปารุปิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. 280) เอวํ ปฏิกฺขิตฺตํ คิหิปารุตํ อปารุปิตฺวา อุโภ กณฺเณ สมํ กตฺวา ปารุปนํ ปริมณฺฑลปารุปนํ นาม, ตตฺถ ยํกิญฺจิ เสตปฏปารุตํ ปริพฺพาชกปารุตํ เอกสาฏกปารุตํ สุราโสณฺฑปารุตํ อนฺเตปุริกปารุตํ มหาเชฏฺฐปารุตํ กุฏิปฺปเวสกปารุตํ พฺราหฺมณปารุตํ ปาฬิการกปารุตนฺติ เอวมาทิ ปริมณฺฑลลกฺขณโต อญฺญถา ปารุตํ, สพฺพเมตํ คิหิปารุตํ นามฯ ตสฺมา ยถา เสตปฏา อฑฺฒปาลกนิคณฺฐา ปารุปนฺติ, ยถา จ เอกจฺเจ ปริพฺพาชกา อุรํ วิวริตฺวา ทฺวีสุ อํสกูเฏสุ ปาวุรณํ ฐเปนฺติ, ยถา จ เอกสาฏกา มนุสฺสา นิวตฺถสาฏกสฺส เอเกน อนฺเตน ปิฏฺฐิํ ปารุปิตฺวา อุโภ กณฺเณ อุโภสุ อํสกูเฏสุ ฐเปนฺติ, ยถา จ สุราโสณฺฑาทโย สาฏเกน คีวํ ปริกฺขิปิตฺวา อุโภ อนฺเต อุเร วา โอลมฺเพนฺติ, ปิฏฺฐิยํ วา ขิปนฺติ, ยถา จ อนฺเตปุริกาโย อกฺขิตารกมตฺตํ ทสฺเสตฺวา โอคุณฺฐิตํ ปารุปนฺติ, ยถา จ มหาเชฏฺฐา ทีฆสาฏกํ นิวาเสตฺวา ตสฺเสว เอเกนนฺเตน สกลสรีรํ ปารุปนฺติ, ยถา จ กสฺสกา เขตฺตกุฏิํ ปวิสนฺตา สาฏกํ ปลิเวเฐตฺวา อุปกจฺฉเก ปกฺขิปิตฺวา ตสฺเสว เอเกนนฺเตน สรีรํ ปารุปนฺติ, ยถา จ พฺราหฺมณา อุภินฺนํ อุปกจฺฉกานํ อนฺตเร สาฏกํ ปเวเสตฺวา อํสกูเฏสุ ปกฺขิปนฺติ, ยถา จ ปาฬิการโก ภิกฺขุ เอกํสปารุปเนน ปารุตํ วามพาหุํ วิวริตฺวา จีวรํ อํสกูเฏ อาโรเปติ, เอวํ อปารุปิตฺวา สพฺเพปิ เอเต, อญฺเญ จ เอวรูเป ปารุปนโทเส วชฺเชตฺวา นิพฺพิการํ ปริมณฺฑลํ ปารุปิตพฺพํฯ ตถา อปารุปิตฺวา อาราเม วา อนฺตรฆเร วา อนาทเรน ยํกิญฺจิ วิการํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, อนาปตฺติ ปุริมสทิสาเยว, ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺพตฺถฯ ยตฺถ ปน วิเสโส ภวิสฺสติ, ตตฺถ วกฺขามาติฯ

3-4. สุปฺปฏิจฺฉนฺนสิกฺขาปทวณฺณนา

ตติเย สุปฺปฏิจฺฉนฺโนติ สุฏฺฐุ ปฏิจฺฉนฺโน, คณฺฐิกํ ปฏิมุญฺจิตฺวา อนุวาตนฺเตน คีวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อุโภ กณฺเณ สมํ กตฺวา ปฏิสงฺฆริตฺวา ยาว มณิพนฺธํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ อตฺโถ, ตถา อกตฺวา ปน ชาณุํ วา อุรํ วา วิวริตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ

จตุตฺเถ คลวาฏกโต ปฏฺฐาย สีสํ, มณิพนฺธโต ปฏฺฐาย หตฺเถ, ปิณฺฑิกมํสโต ปฏฺฐาย ปาเท วิวริตฺวา เสสํ ฉาเทตฺวา นิสินฺโน สุปฺปฏิจฺฉนฺโน นาม โหติ, เอตฺถ ปน วาสูปคตสฺส อนาปตฺติฯ

5-6. สุสํวุตสิกฺขาปทวณฺณนา

ปญฺจเม สุสํวุโตติ หตฺถํ วา ปาทํ วา อกีฬาเปนฺโต สุวินีโตติ อตฺโถฯ ฉฏฺเฐปิ เอเสว นโยฯ

7-8. โอกฺขิตฺตจกฺขุสิกฺขาปทวณฺณนา

สตฺตเม โอกฺขิตฺตจกฺขูติ เหฏฺฐา ขิตฺตจกฺขุ หุตฺวา ปุรโต ยุคมตฺตํ ภูมิภาคํ เปกฺขมาโน, เอกสฺมิํ ปน ฐาเน ฐตฺวา หตฺถิอสฺสาทิปริสฺสยาภาวํ โอโลเกตุํ วฏฺฏติฯ อฏฺฐเมปิ เอเสว นโยฯ

9-10. อุกฺขิตฺตกสิกฺขาปทวณฺณนา

นวเม อุกฺขิตฺตกายาติ อุกฺเขเปน, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ, เอกโต วา อุภโต วา อุกฺขิตฺตจีวโร หุตฺวาติ อตฺโถ, อนฺโต อินฺทขีลโต ปฏฺฐาย เอวํ น คนฺตพฺพํฯ

ทสเม นิสินฺนกาเล ธมกรณํ นีหรนฺเตนาปิ จีวรํ อนุกฺขิปิตฺวาว นีหริตพฺพํ, วาสูปคตสฺส ปน อนาปตฺติฯ

11-12. อุชฺชคฺฆิกสิกฺขาปทวณฺณนา

เอกาทสเม อุชฺชคฺฆิกายาติ มหาหสิตํ หสนฺโตติ อตฺโถฯ อิธาปิ หิ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณเยว กรณวจนํฯ

ทฺวาทสเมปิ เอเสว นโยฯ อุภยตฺถ หสนียสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ มิหิตมตฺตํ กโรนฺตสฺส อนาปตฺติฯ

13-14. อุจฺจสทฺทสิกฺขาปทวณฺณนา

เตรสเม อปฺปสทฺโทติ น อุจฺจาสทฺทมหาสทฺโท หุตฺวาฯ จุทฺทสเมปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปเนตฺถ อปฺปสทฺทตาปริจฺเฉโท – สเจ ทฺวาทสหตฺเถ เคเห อาทิมฺหิ สงฺฆตฺเถโร, มชฺเฌ ทุติยตฺเถโร , อนฺเต ตติยตฺเถโรติ เอวํ นิสินฺเนสุ ยํ สงฺฆตฺเถโร ทุติยตฺเถเรน สทฺธิํ มนฺเตติ, ทุติยตฺเถโร จ ตสฺส สทฺทํ สุณาติ, กถญฺจ ววตฺถเปติฯ ตติยตฺเถโร ปน สทฺทเมว สุณาติ, กถํ น ววตฺถเปติ, เอตฺตาวตา อปฺปสทฺโท โหติฯ สเจ ปน ตติยตฺเถโร กถญฺจ ววตฺถเปติ, มหาสทฺโท นาม โหติฯ

15…เป.…20. กายปฺปจาลกาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

อิโต ปเรสุ ฉสุ กายปฺปจาลกนฺติ กายํ จาเลตฺวา จาเลตฺวา, เอส นโย สพฺพตฺถฯ ตสฺมา กายาทีนิ ปคฺคเหตฺวา นิจฺจลานิ อุชุกานิ ฐเปตฺวา คนฺตพฺพญฺเจว นิสีทิตพฺพญฺจ, นิสีทนปฺปฏิสํยุตฺเตสุ ตีสุ วาสูปคตสฺส อนาปตฺติฯ

21-22. ขมฺภกตสิกฺขาปทวณฺณนา

เอกวีสทฺวาวีเสสุ ขมฺภกโตติ กฏิยํ หตฺถํ ฐเปตฺวา กตขมฺโภฯ

23-24. โอคุณฺฐิตสิกฺขาปทวณฺณนา

เตวีสจตุวีเสสุ โอคุณฺฐิโตติ สสีสํ ปารุโตฯ

25. อุกฺกุฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา

ปญฺจวีเส อุกฺกุฏิกา วุจฺจติ ปณฺหิโย อุกฺขิปิตฺวา อคฺคปาเทเหว, อคฺคปาเท วา อุกฺขิปิตฺวา ปณฺหีหิเยว ภูมิยํ ผุสนฺตสฺส คมนํ, กรณวจนํ ปเนตฺถ วุตฺตลกฺขณเมวฯ

26. ปลฺลตฺถิกสิกฺขาปทวณฺณนา

ฉพฺพีเส น ปลฺลตฺถิกายาติ หตฺถปลฺลตฺถิกาย วา ทุสฺสปลฺลตฺถิกาย วา น นิสีทิตพฺพํฯ อนาทเรน นิสีทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, วาสูปคตสฺส ปน อิธาปิ ปุริเมสุ จ ทฺวาวีสจตุวีเสสุ อนาปตฺติฯ

ฉพฺพีสติสารุปฺปสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

27. สกฺกจฺจปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา

โภชนปฺปฏิสํยุตฺเตสุ ปฐเม สกฺกจฺจนฺติ สติํ อุปฏฺฐาเปตฺวาฯ

28. ปตฺตสญฺญีปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา

ทุติเย ปตฺเต สญฺญา ปตฺตสญฺญา, สา อสฺส อตฺถีติ ปตฺตสญฺญี, อตฺตโน ภาชเน อุปนิพทฺธสญฺญี หุตฺวาติ อตฺโถฯ

29. สมสูปกปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา

ตติเย สมสูปโก นาม ยตฺถ มุคฺคมาเสหิ วา กุลตฺถาทีหิ วา กโต หตฺถหาริโย สูโป ภตฺตสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาโณ โหติ, ตโต หิ อธิกํ คณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ ฐเปตฺวา ปน สูปํ อวเสสา สพฺพาปิ สูเปยฺยพฺยญฺชนวิกติ รสรโส นาม โหติ, ตสฺมิํ รสรเส, ญาตกานํ วา ปวาริตานํ วา อญฺญสฺสตฺถาย วา อตฺตโน ธเนน วา อิธ อนาปตฺติฯ

30…เป.…32. สมติตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา

จตุตฺเถ สมติตฺติกนฺติ สมปุณฺณํ สมภริตํ อธิฏฺฐานุปคปตฺตสฺส อนฺโตมุขวฏฺฏิเลขํ อนติกฺกมิตฺวา รจิตํฯ ปิณฺฑปาตนฺติ ยํกิญฺจิ ยาวกาลิกํฯ อนธิฏฺฐานุปเค ปน ยาวกาลิกํ ยามกาลิกาทีนิ จ ยตฺถกตฺถจิ ถูปีกตานิปิ วฏฺฏนฺติ, ยํ ปน ทฺวีสุ ปตฺเตสุ คเหตฺวา เอกํ ปูเรตฺวา วิหารํ หรติ, ยํ วา ปกฺขิปิยมานํ ปูวอุจฺฉุกฺขณฺฑผลาผลาทิ เหฏฺฐา โอโรหติ , ตกฺโกลวฏํสกาทโย วา อุปริ ฐเปตฺวา ทิยฺยนฺติ, ยญฺจ ปณฺเณ วา ถาลเก วา ปกฺขิปิตฺวา ปตฺตมตฺถเก ฐปิตํ โหติ, น ตํ ถูปีกตํ นาม, ตสฺมา ตํ สพฺพํ วฏฺฏติฯ อิธ ปน คิลานสฺสาปิ อนาปตฺติ นตฺถิ, ตสฺมา เตนปิ สมติตฺติโกเยว คเหตพฺโพฯ สพฺพตฺถ ปน ปฏิคฺคเหตุเมว น วฏฺฏติ, ปฏิคฺคหิตํ ปน สุปฺปฏิคฺคหิตํ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ ปญฺจมฉฏฺฐานิ วุตฺตนยาเนวฯ

33-34. สปทานสิกฺขาปทวณฺณนา

สตฺตเม สปทานนฺติ ตตฺถ ตตฺถ โอธิํ อกตฺวา อนุปฏิปาฏิยาฯ โย ปน อญฺเญสํ วา เทนฺโต, อญฺญภาชเน วา อากิรนฺโต ตโต ตโต โอมสติ, ตสฺส, อุตฺตริภงฺคญฺจ อุปฺปฏิปาฏิยา คณฺหนฺตสฺสาปิ อิธ อนาปตฺติฯ อฏฺฐมํ วุตฺตนยเมวฯ

35. ถูปกตสิกฺขาปทวณฺณนา

นวเม ถูปกโตติ มตฺถกโต เวมชฺฌโตติ อตฺโถฯ โย ปน ปริตฺตเก เสเส เอกโต สงฺกฑฺฒิตฺวา โอมทฺทิตฺวา ภุญฺชติ, ตสฺสาปิ อนาปตฺติฯ

36. โอทนปฺปฏิจฺฉาทนสิกฺขาปทวณฺณนา

ทสเม ยสฺส ภตฺตสามิกา มาฆาตสมยาทีสุ พฺยญฺชนํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา เทนฺติ, โย จ น ภิยฺโยกมฺยตาย ปฏิจฺฉาเทติ, เตสํ อนาปตฺติ, คิลานสฺส ปน อนาคตตฺตา อาปตฺติเยวฯ

37. สูโปทนวิญฺญตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา

เอกาทสเม ญาตกานํ วา ปวาริตานํ วา อญฺญสฺสตฺถาย อตฺตโน ธเนนาติ อิทํ อนาปตฺติยํ อธิกํฯ

38. อุชฺฌานสญฺญีสิกฺขาปทวณฺณนา

ทฺวาทสเม อุชฺฌาเน สญฺญา อุชฺฌานสญฺญา, สา อสฺส อตฺถีติ อุชฺฌานสญฺญีฯ อิธาปิ คิลาโน น มุจฺจติ, ‘‘ทสฺสามี’’ติ วา, ‘‘ทาเปสฺสามี’’ติ วา โอโลเกนฺตสฺส ปน, น อุชฺฌานสญฺญิสฺส จ อนาปตฺติฯ

39. กพฬสิกฺขาปทวณฺณนา

เตรสเม นาติมหนฺตนฺติ มยูรณฺฑํ อติมหนฺตํ, กุกฺกุฏณฺฑํ อติขุทฺทกํ, เตสํ เวมชฺฌปฺปมาณํฯ มูลขาทนียาทิเภเท ปน สพฺพขชฺชเก ผลาผเล จ อนาปตฺติฯ